Małopolski Przełom Wisły, obejmujący 80-kilometrowy, płynący od Zawichostu po Puławy, odcinek Wisły jest najdalej na wschód wysuniętym fragmentem rzeki. W licznych naturalnych odsłonięciach geologicznych i dawnych kamieniołomach znaleźć można ślady życia sprzed milionów lat w postaci skamieniałości. Nietrudno odkryć je w czasie pieszych wędrówek, a jeszcze łatwiej obejrzeć w Muzeum Przyrodniczym w Kazimierzu Dolnym.
Małopolski Przełom Wisły ciągnie się wzdłuż zachodniej krawędzi Wyżyny Lubelskiej, granicząc od zachodu z Wyżyną Sandomierską, Przedgórzem Iłżeckim i Równiną Radomską a od wschodu z Wysoczyzną Lubartowską, Równiną Bełżycką, Płaskowyżem Nałęczowskim, Kotliną Chodelską i Wzniesieniami Urzędowskimi. Region wywodzi się na południu z Niziny Nadwiślańskiej i przechodzi na północy w Dolinę Środkowej Wisły.
Region jest doliną, o czym świadczy jego wydłużony (ok. 70 km, na odcinku Zawichost-Puławy) i stosunkowo wąski kształt (od 1,5 do 3 km). Zbocza doliny są strome, wznosząc się 60-70 m nad poziom rzeki. Dno doliny wysłane jest madami rzecznymi, w okresie wysokich stanów wody jest ono zalewane.
Małopolski Przełom Wisły jest gęsto zaludnionym regionem rolniczym. Głównymi ośrodkami miejskimi mezoregionu są Kazimierz Dolny i Annopol. Inne miejscowości na obszarze regionu to Józefów nad Wisłą, Bochotnica, Janowiec i Wilków.
Małopolski Przełom Wisły stanowi również obszar chroniony w postaci dwóch Obszarów Natura 2000:
- „Małopolski Przełom Wisły” Obszar Natura 2000 PLB 140006 – tworzy przełom od Józefowa do Kazimierza Dolnego
- „Przełom Wisły w Małopolsce” Obszar Natura 2000 PLH 060045 – obejmuje fragment doliny Wisły od ujścia Sanny powyżej Annopola do miasta Puławy.
Te obszary są cenne ze względu na naturalny stan rzeki Wisły i uznanie za korytarz ekologiczny rangi europejskiej.
Pod Janowcem i Mięćmierzem dolina Wisły zwęża się tworząc malowniczy, kazimierski odcinek przełomu. Rynna pod Kazimierzem jest młoda geologicznie, gdyż wykształciła się dopiero po ustąpieniu lądolodu środkowopolskiego, który jako ostatni nawiedził te tereny ponad ćwierć miliona lat temu. Głęboka dolina posiada cechy kanionu ? dno jej jest stosunkowo wąskie, o szerokości zaledwie ok. 1 km, a zbocza strome o wysokości do 90-100 m; W lessach, osadzonych przez wiatry na prawym brzegu rzeki pod koniec epoki lodowej, spływające wody opadowe wymodelowały niespotykaną w Europie plątaninę wąwozów.
Na lessowych i wapiennych zboczach doliny wykształciły się murawy i zarośla kserotermiczne. Te ciepłolubne zespoły roślinne stanowią jeden z najbardziej charakterystycznych elementów nadwiślańskiego krajobrazu. Są szczególnie atrakcyjne podczas wiosennego kwitnienia: kosaćca bezlistnego, miłka wiosennego, pachnącego wanilią wężymorda stepowego, zawilca wielkokwiatowego, wisienki stepowej i wielu innych chronionych gatunków. Latem, murawy stają się żółte, ze względu na łanowo kwitnące omany wąskolistne. Wśród kwitnących roślin można spotkać motyle o wyjątkowej urodzie, takie jak modraszek orion i paź królowej.
Brak wysokich drzew na zboczach porośniętych murawami gwarantuje niepowtarzalne widoki na Wisłę, tak lubiane przez malarzy pejzażystów.
Rzeka w obrębie Małopolskiego Przełomu zachowała wiele cech naturalnych: zadrzewione i zadarnione wyspy, starorzecza, piaszczyste łachy. Wisła na swym przełomowym odcinku niechętnie poddaje się próbom regulacji. Bieg rzeki jest zmienny. Każde wezbranie wody powoduje pojawienie się nowych piaszczystych ławic, zmianę przebiegu głównego nurtu, erozję brzegów oraz niszczenie i budowę wiślanych wysp.
Pomiędzy korytem rzeki a wysokimi brzegami występuje mozaika: zarośli wiklinowych, łęgów, pastwisk i łąk kośnych.
Wiele z siedlisk związanych z dolną Wisły ma duże znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej zarówno Polski, jak i Europy, gdzie takich ?dzikich? rzek już po prostu nie ma. Dlatego utworzono tu ostoję siedliskową, będąca częścią Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 .
Te bardzo urozmaicone siedliska wykorzystują liczne gatunki ptaków. Wiele z nich tu wyprowadza tu lęgi, inne odpoczywają w czasie wiosennych i jesiennych przelotów. Królują ptaki z rzędu siewkowych, głównie mewy i rybitwy. Na lubelskim odcinku Wisły na piaszczystych wyspach i ławicach gnieżdżą się kolonijnie: mewy: śmieszka, czarnogłowa, siwa, białogłowa, srebrzysta i romańska; rybitwy: rzeczna i białoczelna. To tutaj, w rezerwacie ?Krowia Wyspa? stwierdzono pierwszy na śródlądziu przypadek gniazdowania ostrygojada ? gatunku uważanego za typowo nadmorski.
Dla ochrony ptaków i ich siedlisk utworzono obszar Natura 2000 Małopolski Przełom Wisły PLB140006. Występuje w niej 14 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i 4 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi. Ptaki opanowały wszystkie części doliny: piaszczyste łachy, strome, podmywane brzegi, łąki i pastwiska oraz nadwiślańskie łęgi. Niewątpliwie jest to obszar szczególnie atrakcyjny dla miłośników obserwacji ptaków oraz fotografii przyrodniczej.
Charakterystyczne dla przełomowego odcinka Wisły jest wzajemne przenikanie się walorów: przyrodniczych, krajobrazowych i historycznych. To chyba najbardziej wyróżniająca cecha fizjonomii krajobrazu tego nadwiślańskiego regionu. Harmonijne współistnienie obiektów tworzonych przez człowieka na przestrzeni setek lat, oraz ich przyrodniczej oprawy, daje niepowtarzalny efekt estetyczny. Zachwycają się nim kolejne pokolenia artystów oraz normalnych turystów. Nic dziwnego, że przybywa ich tu coraz więcej.
Położone nad brzegiem Wisły miejscowości mogą pochwalić się długą i ciekawą historią oraz licznymi zabytkami. Dzieje takich miasteczek jak: Kazimierz Dolny i Janowiec są nierozłącznie związane z Wisłą. Dziś to jedne z najbardziej znanych i rozpoznawalnych miejscowości turystycznych w Polsce. Ich renesansowe budowle, w ogromnej większości odrestaurowane, stworzyły naturalną scenografię dla wielu filmów i festiwali.
Z górujących nad Kazimierzem Dolnym i Janowcem romantycznych ruin zamków rozciągają się wspaniałe widoki na Wisłę, która niegdyś stanowiła główny szlak transportu zboża, a dziś uznawana jest za ostatnią, nieuregulowaną, dużą rzekę Europy.
Kamienny Dół w Kazimierzu Dolnym:
Kazimierz Dolny:
Rynek w Kazimierzu Dolnym:
Przeprawa promowa na trasie Janowiec – Kaziemierz Dolny:
Siedlisko Małgorzaty – Cholewianka koło Kazimierza Dolnego:
Zamek w Janowcu:
