Przemierzając szlaki turystyczne w różnych regionach kraju napotykamy na ślady dawnych form życia. Jak często przechodzimy obok nich obojętnie. A przecież ślady życia zachowane w skałach są namacalnym dowodem ogromnej ?starości? życia na Ziemi – czytamy w „Geologii na szlaku” Włodzimierza Mizerskiego.
Olsztyńskie Centrum Edukacji Ekologicznej przy Warmińsko-Mazurskim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie zaprasza nauczycieli przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych do uczestnictwa w wojewódzkim konkursie paleontologicznym. Jego przedmiotem jest zbieranie skamieniałości w najbliższej okolicy, czy podczas rodzinnych wycieczek w różne zakątki Polski. To zadanie można potraktować jako wakacyjną przygodę z paleontologią. Należy pamiętać również o fotografowaniu miejsc znalezienia okazów.
Może nie od razu uda się odnaleźć tropy tetrapoda (pierwszego kręgowca, który opuścił środowisko wodne i zaczął poruszać się po lądzie), ślad pełzania kambryjskiego trylobita czy szkielet dinozaura, ale prawie na każdym kroku będzie można znaleźć pozostałości pradawnych organizmów. Należy tylko dobrze patrzeć pod nogi, oglądać wnikliwie każdy kamień, może uda się znaleźć karbowany odcisk amonita, a może małża dobrze zachowanego w wapieniu…
Z pewnością najłatwiej będzie można znaleźć fragmenty belemnitów, które budowały muszle w kształcie lejka zakończonego długim ostrzem przypominającym grot strzały. Groty te zbudowane są z miękkiego kalcytu barwy miodowej. Dosyć często, niesłusznie uważane są za tak zwane „strzałki piorunowe”, czyli piasek stopiony w miejscu uderzenia pioruna w ziemię. Belemnity stanowią grupę zwierząt całkowicie wymarłych. Ich współczesnymi potomkami są kalmary i mątwy.
Natomiast szczątki roślin będzie można obserwować w torfach, rzadko w innych osadach np. węglu brunatnym. Wyjątkowo możemy znaleźć kawałki skamieniałego drewna. Co to są skamieniałości i jak powstają? Skamieniałości to szczątki lub ślady działalności zwierząt i roślin, które żyły tysiące lub miliony lat temu. Po zwierzętach najczęściej pozostają szkielety wewnętrzne lub zewnętrzne – muszle i pancerze, twarde części organizmów zbudowane z węglanu i fosforanu wapnia lub chityny. Można je znaleźć w skałach osadowych, takich jak wapienie, dolomity, piaskowce, piaski, iły, łupki, a nawet zlepieńce.
Nie wszystkie organizmy mogą stać się skamieniałościami. Wiele z nich nie ma szkieletu ani pancerza, który mógłby zachować się w skale. Większość roślin i zwierząt ginie po śmierci bez śladu: ich szczątki zjadają zwierzęta padlinożerne i rozkładają bakterie, a twarde części są kruszone pod wpływem ruchu wody albo działalności organizmów drążących.
Skamieniałości powstają wtedy, gdy szczątki zostają szybko zasypane osadem, chroniącym je przed całkowitym zniszczeniem. Dlatego łatwiej znaleźć skamieniałości
w osadach, które utworzyły się na dnie zbiorników wodnych, niż w osadach, które powstały na lądzie. Znacznie częściej skamieniałościami są odciski i ośródki. Odciski powstają wówczas, gdy organizm lub jego część (najczęściej twarda muszla) odcisną się w miękkim osadzie. Po pewnym czasie muszla zostanie rozpuszczona, ale osad ulegnie wcześniej stwardnieniu. Dzięki temu mogły zachować się elementy rzeźby muszli czy też odciski pancerzyków zwierząt. Ta forma skamieniałości spotykana jest bardzo często, nie tylko na południu kraju, ale także w mniejszych czy większych głazach narzutowych w Polsce północnej i środkowej.
Oprócz odcisków dawno żyjących zwierząt zachowały się również odciski roślin. Właśnie w węglu kamiennym często można je znaleźć. A rosły przecież około 300 mln lat temu. Ośródka powstaje wówczas, gdy do wnętrza muszli obumarłego organizmu dostanie się osad, który całkowicie wypełni przestrzeń zajętą dawniej przez miękkie ciało zwierzęcia. Po pewnym czasie osad twardnieje, zarówno ten znajdujący się w środku muszli, jak i ten na zewnątrz. Mimo, że może się ona z czasem rozpuścić, to w skale pozostanie jej twarde wypełnienie, w formie muszli zwierzęcia…
Skamieniałościami mogą być również ślady działalności organizmów. Zwierzęta poruszały się przecież po dnie morskim, pełzając, ryjąc i grzebiąc. Ślady te mogą zostać zakonserwowane w osadach. W skałach Gór Świętokrzyskich, liczących około 500 mln lat znajdowano np. ślady pełzania po dnie stawonogów morskich – trylobitów.
Szczególną formą zachowania skamieniałości są zatopione w bursztynie organizmy zwierzęce (głównie owady i pajęczaki) lub roślinne (np. mchy).
Gdzie można znaleźć skamieniałości? Ciekawym miejscem na poszukiwanie skamieniałości dawnych organizmów są liczne żwirownie na Warmii i Mazurach. Przy odrobinie szczęścia i cierpliwości będziemy mogli znaleźć piękne okazy fauny: głowonogi, ślimaki, koralowce, trylobity, mszywioły, ramienionogi, małże, liliowce, jeżowce, a nawet fragmenty ryb.
Interesujące okazy skamieniałości można znaleźć na polskiej plaży. Będą to głównie zwierzęta bezkręgowe, które zamieszkiwały ciepłe i niezbyt głębokie morza. Wśród najbardziej znanych zwierząt kopalnych można wyróżnić następujące grupy: gąbki, koralowce, ramienionogi, małże, ślimaki, łodziki, belemnity, trylobity, jeżowce, liliowce
i graptolity.
Na poszukiwanie ciekawych okazów skamieniałości warto udać się w Karpaty, Sudety, Góry Świętokrzyskie, Wyżynę Krakowsko-Częstochowską, czy w inne zakątki naszego kraju. Przy poszukiwaniu skamieniałości trzeba wyposażyć się w cierpliwość, zdolność skupienia się, spostrzegawczość. W znalezieniu skamieniałości oprócz wiedzy i pracowitości w równie dużym stopniu może pomóc nam intuicja, ale czasami też przypadek.
Ślady życia organicznego możemy spotkać niemal wyłącznie w skałach osadowych. W skałach osadowych jest zapisana historia Ziemi – historia mórz i lądów, historia życia. Cechy skał osadowych oraz zachowane w nich skamieniałości są podstawowymi wskaźnikami określającymi środowiska ich powstania. Trudno doszukiwać się życia w skałach magmowych, powstałych w wyniku krystalizacji gorącego stopu. Również i w skałach metamorficznych szanse na odnalezienie śladów życia są niewielkie. Przy metamorfizmie skał osadowych, niemal wszystkie szczątki organiczne zawarte w skale ulegają zniszczeniu.
Jaką rolę odgrywają skamieniałości w badaniu dziejów Ziemi? Dzięki skamieniałościom dowiadujemy się o istnieniu w przeszłości geologicznej dawno wymarłych zwierząt i roślin. Poznajemy w ten sposób historię życia na Ziemi. Skamieniałości dostarczają wiadomości o wyglądzie fauny i flory w minionych epokach.
Jak zbierać skamieniałości, czyli kilka wskazówek dotyczących ich zbierania.
Zbieranie skamieniałości jest umiejętnością, której nabywa się w miarę praktyki. Istnieją pewne cechy wrodzone ułatwiające zbieranie skamieniałości.
1) spostrzegawczość,
2) dobry wzrok,
3) zdolność skupienia się.
Więcej wskazówek dla poszukiwaczy skamieniałości.
Jak bezpiecznie poszukiwać skamieniałości?
Przy szukaniu skamieniałości, podobnie jak i minerałów, konieczne jest zachowanie ostrożności i uzyskanie zgody właściciela gruntu, zwłaszcza w przy¬padku czynnych kamieniołomów czy żwirowni. Nie należy podchodzić pod wysokie ściany, bo spadają stamtąd groźne dla życia kawałki skał. Pod wszelkimi ścianami powinniśmy pracować w kasku ochronnym na głowie. Warto też mieć mocne buty o twardej podeszwie i ochronie w kostce, gdyż na rumowisku duże bloki mogą się czasem zsunąć na nogę. Przy rozbijaniu bloków skalnych warto mieć osłonę na oczy, ponieważ drobne odpryski uszkadzają wzrok.
Goniatyt. / Fot. A. Szarzyńska
Skamieniałości. / Fot. A. Szarzyńska
Trylobit. / Fot. A. Szarzyńska
Geotrop
